ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΑΡΘΡΟ ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ: "Η ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ"!

Η  ΚΥΡΙΑΚΗ  ΤΗΣ  ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ

από την ΕΛΕΝΗ ΕΥΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ,PhD

Η εορτή της Ορθοδοξίας ταυτίζεται με την αναστήλωση των εικόνων,τον Μάρτιο του 843, και με το τέλος της εικονομαχίας.Η λατρεία των εικόνων, στην οποία οφείλεται και η αγιοποίηση της αυγούστας Θεοδώρας, συζύγου του εικονομάχου Θεοφίλου, δεν σηματοδοτεί απλώς την εκκλησιαστική ειρήνη στις περιοχές εκείνες....

της αυτοκρατορίας που είχε αναστατώσει η χριστολογική έριδα και τα διάφορα αιρετικά κινήματα.Ούτε μόνον ολοκληρώνει τον διάλογο μεταξύ των κλασσικών ελληνορωμαϊκών καταβολών των δυτικών επαρχιών και του μυστικισμού της ανατολικής πλευράς του κράτους.Δηλώνει την ολοκλήρωση της ορθοδοξίας ως ορθής θεωρίας,δοξασίας και πρακτικής,η οποία ταυτίζεται με τη βυζαντινή πατρίδα.Ο βυζαντινός λαός θα θεωρεί,στο εξής,ως ταυτόσημους όρους το κράτος και την εκκλησία,αν και αυτή η αντίληψη είχε εμπεδωθεί ήδη κατά την πρώτη εικονομαχική περίοδο.Η αυτοκρατορία αντλεί δυνάμεις από την ορθή πίστη της.Συνδέει το βυζαντινό και το χριστιανικό έθνος στον αγώνα για την αντιμετώπιση των αράβων,από τον 7ο μέχρι και τον 9ο αι, όσο και στον αγώνα για την αναγέννηση της βυζαντινής οικουμενικότητας κατά την περίοδο που αρχίζει  με τη δυναστεία των μακεδόνων αυτοκρατόρων,που στην πραγματικότητα ήταν αρμενικής καταγωγής.Ο αγώνας εναντίον των αράβων,που απειλούν το εθνικό έδαφος και τη χριστιανική ψυχή,είναι η βυζαντινή απάντηση στον ιερό πόλεμο του ισλάμ.Η διεξαγωγή πολέμων προς τη Δύση,δηλ. εναντίον άλλων χριστιανών,είναι η βυζαντινή απάντηση προς εκείνους τους χριστιανικούς λαούς που αμφισβητούν την "πίστη" που αντιπροσώπευε το κράτος και ο αυτοκράτοράς του. Ο πανηγυρικός εορτασμός της αναστήλωσης των εικόνων που τελείται και σήμερα κατά το παλαιό τυπικό,επισημοποιεί τον θρίαμβο της Εκκλησίας. Η Θεοδώρα,που ήταν,κατά τους χρονογράφους,"ιδείν και στοχάσασθαι δυνατή",όπως και οι συνεργάτες της,συνέλαβαν το μήνυμα των καιρών,αν και μικρασιάτες,και τάχθηκαν υπέρ του θρησκευτικού ρεύματος που ενσάρκωνε την ελληνική πραγματικότητα. Η εικονομαχία, κίνημα κυρίως πνευματικό και ιδεολογικό, εντείνεται κατά την πρώτη περίοδο για λόγους άμυνας του κράτους και,στη συνέχεια,για λόγους πολιτικούς. Η θρησκευτική πολιτική της Ειρήνης της Αθηναίας, από τα δυτικά τμήματα της χώρας, οδήγησε στην προσωρινή εγκατάλειψη της εικονομαχίας, το 787, όταν όμως και ο αραβικός κίνδυνος είχε αρχίσει να υποχωρεί. Η υιοθέτηση εικονομαχικής πολιτικής στη συνέχεια, σε συνδυασμό με την πενιχρότητα θεολογικού υπόβαθρου, στις αρχές του 9ου αι., οδηγεί στην πολύ πιθανή άποψη οτι πολιτικά αίτια υπαγόρευσαν τα εικονομαχικά μέτρα των αυτοκρατόρων αυτής της περιόδου. Η εκτόνωση των εικονομαχικών διαθέσεων εξηγεί και την ταχύτατη αποκατάσταση της εικονόφιλης γραμμής, μόλις ένα χρόνο από τον θάνατο του Θεοφίλου. Από την εικονομαχική κρίση η Εκκλησία βγήκε δυνατότερη και ανανεωμένη, ενώ απέφυγε τον κίνδυνο της πλήρους υποταγής της στο κράτος. Παράλληλα, οι επιτυχίες στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική της αυτοκρατορίας, η εδραίωση των θεσμών και η πνευματική αναγέννηση που συντελέσθηκε την ίδια εποχή, έδωσαν στην Εκκλησία τη δυνατότητα να ασκήσει αποτελεσματική πνευματική εξουσία στο εσωτερικό και να πραγματοποιήσει μεγάλο αποστολικό έργο στο εξωτερικό.

Η επισκόπηση της διαμάχης που κατέληξε στην επεξεργασία του δόγματος της αναστήλωσης των εικόνων,εγείρει ένα ερώτημα: η εικονομαχική κρίση που συντάραξε την αυτοκρατορία για 117 χρόνια είχε χαρακτήρα λειτουργικό ή δογματικό; Η εικονομαχική έριδα είναι η εκκλησιαστική μορφή πολιτισμικών και κοινωνικο-οικονομικών τάσεων και μεταρρυθμίσεων ή έχει, ως πρωτογενή, αίτια θρησκευτικά και πνευματικά; Με απόφαση της Ζ΄οικουμενικής συνόδου,τα εικονομαχικά κείμενα καταστράφηκαν. Δεν έχουμε, επομένως, τη δυνατότητα να γνωρίζουμε με πληρότητα την θεολογική θεμελίωση της εικονομαχικής διδασκαλίας. Στηριζόμαστε σε αποσπάσματα που υπάρχουν σε εικονολατρικά κείμενα που συντάχθηκαν για να την αντικρούσουν. Με βάση τα πρακτικά της Ζ΄οικουμενικής συνόδου του 787, είναι δυνατή η αποκατάσταση των αποφάσεων της εικονοκλαστικής συνόδου της Ιερείας του 754. Στα έργα του πατριάρχη Νικηφόρου (806-815) περιέχονται αποσπάσματα δύο πραγματειών του εικονομάχου αλλά σπουδαίου ηγέτη Κωνσταντίνου Ε΄, που εκφράζουν τις φιλοσοφικές και θεολογικές απόψεις του αυτοκράτορα. Η αλληλογραφία μεταξύ Λέοντος Γ΄, πατριάρχη Γερμανού και πάπα Γρηγορίου Β΄εγείρει προβλήματα γνησιότητας, ενώ οι βίοι εκκλησιαστικών προσώπων που αγωνίσθηκαν υπέρ της εικονολατρείας έχουν μονόπλευρο χαρακτήρα. Ιδιαιτέρως διαφωτιστικό όμως είναι το μνημειακό υλικό. Αυτή η ένδεια πηγών οδήγησε σε διάφορες υποθέσεις για την ερμηνεία της εικονομαχίας. Κατά την γνώμη μου, η κατανόηση των γεγονότων και των κοινωνικών φαινομένων εντάσσεται στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής.

Στην οξύτατη διαμάχη για τη λατρεία των εικόνων δόθηκε καίρια πολιτική σημασία ανταγωνισμού Κράτους και Εκκλησίας. Παράλληλα, στο χώρο της δογματικής θεολογίας, η διαμάχη έφθασε σε πολύ υψηλό επίπεδο. Τα γεγονότα και οι ιδεολογικές ροπές όπως σώζονται από τις πηγές, έστω μονομερώς και με ελλείψεις, δείχνουν οτι η εικονομαχία συνιστά ένα αυτοδύναμο θρησκευτικό και ιδεολογικό κίνημα, με ποικίλες τάσεις, από τις πλέον αδιάλλακτες ως τις πλέον επιεικείς. Συμπίπτει ωστόσο με συγκεκριμένες οικονομικές και κοινωνικές καταστάσεις και ίσως η συριακή δυναστεία (των Ισαύρων) επωφελήθηκε για να την χρησιμοποιήσει ως απάντηση στην πρόκληση των καιρών.

Η πρώτη επίθεση εναντίον των εικόνων έγινε περίπου το 300, στη σύνοδο της Ελβίρας (Ισπανία), όπου ορίσθηκε να μην υπάρχουν εικόνες στις εκκλησίες και να μη ζωγραφίζεται ό,τι είναι άξιο σεβασμού ή λατρείας. Κατά τη μαρτυρία του αντιπροσώπου των πατριαρχείων της Ανατολής στην Ζ΄οικουμενική σύνοδο, η πρώτη επίθεση εναντίον των εικόνων στην περιοχή εξαπολύθηκε από τον άραβα χαλίφη Yazid B, σύγχρονο του Λέοντος Γ΄. Σύμφωνα με την ίδια μαρτυρία, ο επίσκοπος Νακωλείας Κωνσταντίνος, που εφάρμοσε εικονομαχικό πρόγραμμα, είχε συναντήσει τον Λέοντα πριν από το 726, δηλ. πριν ο αυτοκράτορας αρχίσει την εφαρμογή της εικονομαχικής πολιτικής του. Ο Λέων είχε περάσει ένα μέρος της στρατιωτικής του σταδιοδρομίας στην ανατολική Μικρά Ασία, όπου οι μονοφυσίτες και οι παυλικιανοί είχαν εναντιωθεί στις εικόνες. Ισως και να επηρεάσθηκε από τον αρχηγό των παυλικιανών που είχε ήδη επισκεφθεί την Κωνσταντινούπολη. Είναι βεβαίως δύσκολο να υποτεθεί οτι ο χριστιανός αυτοκράτορας θα ακολουθούσε ένα παράδειγμα αντίθετο προς την χριστιανική θεολογία. Ωστόσο, οι πόλεμοι εναντίον των αράβων και οι συγκρούσεις με τους παυλικιανούς δεν μπορούν να αποκλείσουν την δεκτικότητα ξένων κοσμολογικών ή πολιτιστικών αποκλίσεων. Η εικονομαχία, προβληματική στην ερμηνεία της, δεν βρίσκεται σε αντίφαση με τις ιδιότητες του Λέοντος. Μετά την έκδοση του καταδικαστικού για τους εικονόφιλους διατάγματος το 726, αν και πολλοί ιστορικοί υποστηρίζουν οτι ο Λέων κινητοποίησε τον προπαγανδιστικό μηχανισμό χωρίς να εκδώσει διάταγμα, ο αυτοκράτορας δεν προχώρησε σε εικονομαχικές ενέργειες. Αντίθετα,οι διάδοχοί του Κωνσταντίνος Ε΄και Λέων Ε΄, εφάρμοσαν σκληρότατο εικονοκλαστικό πρόγραμμα τόσο για λόγους εσωτερικής πολιτικής όσο και εξαιτίας των μονοφυσιτικών ροπών τους. Όπως και στην εποχή των χριστολογικών ερίδων, έτσι και τώρα, οι νέες ιδέες βρήκαν μεγαλύτερη απήχηση στις ανατολικές επαρχίες, όπου ο θεολογικός διάλογος υπήρξε ζωηρότερος. Η Ελλάδα και η Ιταλία, με τις διαφορετικές πνευματικές παραδόσεις και καταβολές, αντέδρασαν έντονα. Μάλιστα, η ρωμαϊκή Εκκλησία με μικρή σύνοδο, το 732, καταδίκασε την εικονομαχική πολιτική της βυζαντινής κυβέρνησης. Η ενέργεια αυτή, μαζί με άλλες, αποτελεί την αρχή του ανταγωνισμού ανάμεσα στην αυτοκρατορία της Ανατολής και στην ανερχόμενη δύναμη της Εκκλησίας της Ρώμης, που θα λάβει τη μορφή πολιτικού ανταγωνισμού από το τελευταίο τέταρτο του 8ου αι. Αλλά και στην Ανατολή, η θρησκευτική διαμάχη μετατοπίσθηκε στο πολιτικό πεδίο και οδήγησε σε εξεγέρσεις θεματαρχών.

Το ερώτημα λοιπόν, Ρώμη ή Ανατολή για τις πηγές της βυζαντινής τέχνης, παραμένει επίκαιρο και για τις άλλες πτυχές του βυζαντινού βίου. Η πρωτεύουσα, επηρεασμένη από την ελληνορωμαϊκή παράδοση, εκφράζεται στις χριστολογικές συζητήσεις με πνεύμα φιλοσοφικό και ορθολογιστικό.Οι ανατολικές Εκκλησίες, της Αντιόχειας, της Αλεξάνδρειας και της Ιερουσαλήμ, στις περιοχές των οποίων αναπτύχθηκε το κίνημα του μοναχισμού, εκφράζουν μάλλον μυστικιστικές τάσεις ευσέβειας με απαιτήσεις απόλυτης καθαρότητας. Τα πολύπλοκα και εργώδη  επιχειρήματα των οικουμενικών συνόδων εξηγούν και την έννοια των όρων "βυζαντινισμός" και "βυζαντινός" στις ευρωπαϊκές γλώσσες.

Σχηματικά, η εικονομαχία δηλώνει τη ρήξη με την ελληνορωμαϊκή παράδοση. Παράλληλα όμως με τις δογματικές συζητήσεις υπηρετείται και η αναγκαιότητα. Η αντιμοναχική πολιτική και τα μέτρα εις βάρος της εκκλησιαστικής και μοναστηριακής περιουσίας είναι φαινόμενα δευτερογενή. Επιβλήθηκαν εκ των υστέρων, εξαιτίας της αντίδρασης των μοναχών στις αυτοκρατορικές πρωτοβουλίες. Η έντονη επιθυμία για κοινωνική δικαιοσύνη και απλούστευση των δικαστικών διαδικασιών, όπως αποτυπώνονται στην "Εκλογή" (συλλογή νόμων), εντάσσονται στους πολιτικούς προσανατολισμούς των Ισαύρων και δεν επηρεάζονται από την θεολογική διαμάχη. Στις διατάξεις του ποινικού δικαίου μάλιστα, η επίδραση της ανατολικής τραχύτητας έρχεται σε αντίθεση με την χριστιανική διδασκαλία και το ρωμαϊκό δίκαιο. Για αυτή την εποχή η εικονομαχία συνδέεται, δυστυχώς, με το έργο των εικονομάχων αυτοκρατόρων και την εθνική προσπάθεια για την αντιμετώπιση του αραβικού κινδύνου. Ομως, ο προσανατολισμός των εικονομάχων αυτοκρατόρων θα συνεχισθεί και μετά από αυτούς, γεγονός που υπογραμμίζει και την σημασία του μεταρρυθμιστικού έργου τους και την επιθυμία για κινητοποίηση των εθνικών δυνάμεων, ώστε να επιβιώσει η αυτοκρατορία,  με την μετατόπιση του κινδύνου στις ευρωπαϊκές επαρχίες.

Η ειρήνη της Εκκλησίας, που ταυτίζεται με τη βυζαντινή ειρήνη, έγινε πραγματικότητα όταν οι έδρες των ανατολικών Πατριαρχείων είχαν χαθεί για το Βυζάντιο. Ο ελληνορθόδοξος πατριωτισμός που θα χαρακτηρίσει αργότερα τους ιδεολογικούς προσανατολισμούς της αυτοκρατορίας, θα έχει χαλαρή σχέση με την ελληνορωμαϊκή παράδοση για τον μέσο βυζαντινό άνθρωπο. 

Βιβλιογραφία

Bernard,L.W. The greco-roman and oriental background of the iconoclastic controversy,Leiden 1974.

Geanakopoulos,D.J. Byzantine East and Latin West,New York 1966.

Gero,H. Byzantine Iconoclasm during the reign of Leon III with particular attention to the oriental sources,Louvain 1973.

Lander,G.B. Origin and Significance of the Byzantine Iconoclastic Controversy,N.York-London 1940 ( Medieval Studies published for the Pontifical Institute of Medieval Studies,σελ.127-149).

Ζακυθηνός,Δ.Σκέψεις τινές περί εικονομαχίας ( ευχαριστήριος τιμητικός τόμος επί τη  45ετηρίδι επιστημονικής δράσεως και τη 35ετηρίδι τακτικής καθηγεσίας Αμίλκα Σ. Αλιβιζάτου,σελ.90-102).Αθήναι 1958.

Vassiliev,A.A. The iconoclastic Edict of Caliph Yazid II,A.D.721.Dumbarton Oaks Papers,9-10,1956.σελ.23-47.