ΤΟ ΗΘΙΚΟ ΣΘΕΝΟΣ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

γράφει ο Βασίλης Π. Μακρής

Έχει τεθεί πολλές φορές προς συζήτηση το ζήτημα : “ποιος από τους δύο παράγοντες διαδραματίζει τον κύριο ρόλο στην Ιστορία ; ο ηγέτης ή ο λαός ; ”. Η απάντηση δίδεται πάντοτε με μια διάθεση προκατάληψης. Πρόκειται για μια προκατάληψη στην οποία υπεισέρχονται η ιστορική άγνοια, οι ιδεολογικές αγκυλώσεις και οι εμπαθείς “αναγνώσεις” της Ιστορίας. Ζούμε σε εποχές καινοφανείς, όπου οι άνθρωποι καταναλώνουν αμάσητες απαντήσεις, χωρίς να έχουν θέσει στοιχειωδώς...

και την παραμικρή ερώτηση. Έτσι πολλοί για να μην χαρακτηρισθούν “οπισθοδρομικοί” ή “σκοταδιστές” προκρίνουν - αθεμελίωτα και τελείως αστήρικτα – ότι ο λαός και οι μάζες είναι αυτοί που γράφουν Ιστορία και όχι ο ηγέτης και ιδιαιτέρως η προσωπικότητα και το παράδειγμα δράσης του. Δεν μας προκαλεί την παραμικρή εντύπωση ότι οι πλείστες των αναφορών στην Αθηναϊκή Δημοκρατία στοχεύουν στον (έξοχο βεβαίως) “ Επιτάφιο ” που εκφώνησε ο Περικλής διαρκούντος του Πελοποννησιακού Πολέμου. Γίνεται συνεχής αναφορά στον λόγο αυτό γιατί εκεί ο Περικλής εκθειάζει τα προτερήματα και το μεγαλείο της Δημοκρατίας. Όμως είναι χαρακτηριστικό ότι ουδέποτε αναφέρονται με ιδιαίτερη μνεία σε άλλους λόγους του ιδίου ανδρός, ούτε εξετάζουν τις προϋποθέσεις και την ποιότητα του Αθηναϊκού πολιτεύματος. Αυτού του είδους οι επιλεκτικές αναφορές συσκοτίζουν και αποσιωπούν τον πνευματικό ρόλο που διαδραματίζει η προσωπικότητα του ηγέτη στο ιστορικό προσκήνιο. Και  τις ιδεοληπτικές σκοπιμότητες αυτών που άγονται σε αυτές τις τακτικές, τις γνωρίζει κανείς εύκολα. Αρκεί να «εισβάλλει» στην «λογική» τους έστω και για μικρό χρονικό διάστημα.

Για  του λόγου του αληθές έρχεται ό πάντοτε επίκαιρος Θουκυδίδης να αποτυπώσει εύγλωττα την ίδια την προσωπικότητα του Περικλέους.

Κατά την πρώτη περίοδο του Πελοποννησιακού Πολέμου (Αρχιδάμειος πόλεμος 431-421 π. Χ.) λαμβάνει χώρα η εισβολή των Λακεδαιμονίων για δεύτερη φορά στην Αττική. Μάλιστα οι Σπαρτιάτες επιδόθηκαν σε λεηλασίες των γεωργικών εκτάσεων στην νότια Αττική, μέχρι και το Λαύριο, προκαλώντας μεγάλες καταστροφές στις περιουσίες των Αθηναίων. Ταυτόχρονα είχε ενσκήψει φοβερός λοιμός που αποδεκάτιζε τον πληθυσμό των Αθηνών. Σε αντίποινα οι Αθηναίοι λεηλάτησαν την παραλιακή πόλη Λιμηρά Επίδαυρο βόρεια της (σημερινής) Μονεμβασίας. Τότε πολλοί από τους Αθηναίους άρχισαν να κατηγορούν τον Περικλή  ως υπαίτιο των κακοδαιμονιών τους. Έφθαναν μάλιστα στο σημείο να εκδηλώνουν ζωηρά την επιθυμία τους να επέλθει συνθηκολόγηση με τους Λακεδαιμονίους. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, και επειδή ο Περικλής ήταν εκλεγμένος στρατηγός συγκάλεσε συνέλευση των Αθηναίων πολιτών, όπου προσπάθησε να διασκεδάσει την οργίλη διάθεσή τους. Μεταξύ των άλλων λέει ο Περικλής ( “Θουκυδίδου Ιστορία Ι – ΙΙ Βιβλιοπωλείον της Εστίας 1960 δεύτερη έκδοση, μετάφραση Ελευθερίου Κ. Βενιζέλου) :

«Και τας εκδηλώσεις τής εναντίον μου αγανακτήσεώς σας είχα προΐδει (διότι καλώς αντιλαμβάνομαι τας αιτίας αυτής), και την συνέλευσιν συνεκάλεσα ένεκα τούτου, δια να απευθύνω μερικάς υπομνήσεις και παρατηρήσεις, εφόσον αδίκως δυσφορείτε εναντίον μου, ή δεικνύετε έλλειψιν καρτερίας απέναντι των ατυχιών. Εγώ τουλάχιστον πιστεύω, ότι η πόλις, η οποία ακμάζει ως σύνολον, ωφελεί περισσότερον τους ιδιώτας, παρά εάν, ενώ καθείς από τους πολίτας ευτυχή, εκείνη ως σύνολον αποτυγχάνη. Διότι άνθρωπος που ευδοκιμεί εις τας ιδιωτικάς του υποθέσεις, εάν η πατρίς του καταστραφή, χάνεται και αυτός μαζύ της, ενώ είναι πολύ μάλλον πιθανόν ότι θα σωθή, εάν κακοτύχη μεν ο ίδιος, η πατρίς του όμως ευτυχή. Αφού λοιπόν η μεν πόλις είναι ικανή να βαστά τας ατυχίας των ιδιωτών, αλλ' εις έκαστος από αυτούς ανίκανος να βαστά τας ιδικάς της, οφείλομεν όλοι να την υποστηρίξωμεν και όχι να συμπεριφερώμεθα όπως σεις τώρα, οι οποίοι, τρομαγμένοι από τας ιδιαιτέρας σας δυστυχίας, παραμελείτε το έργον της σωτηρίας της πόλεως, και κατηγορείτε όχι μόνον εμέ, ο οποίος συνεβούλευσα τον πόλεμον, αλλ' επίσης τους ιδίους εαυτούς, οι οποίοι τον συναπεφασίσατε με εμέ. Και οργίζεσθε εναντίον ανδρός τοιούτου όπως εγώ, ο οποίος νομίζω ότι είμαι ικανώτερος από κάθε άλλον όχι μόνον να διαγνώσω τα δέοντα, αλλά και να διαφωτίσω περί αυτών τους άλλους, και επί πλέον φιλόπατρις και ανώτερος χρημάτων. Διότι ο δυνάμενος να διαγνώση τα δέοντα, αλλά παραλείπει να διαφωτίση περί αυτών τους άλλους, είναι το ίδιον ως να μη αντελήφθη το πρέπον ορθώς. Όστις πάλιν έχει και τα δύο αυτά προσόντα, αλλά δεν έχει φιλοπατρίαν, δεν ημπορεί να ομιλήση με την ιδίαν αφιλοκερδή αφοσίωσιν δια το κοινόν συμφέρον. Αλλ' εάν και φιλοπατρίαν έχη, είναι όμως κατώτερος χρημάτων, τα πάντα ημπορούν να θυσιασθούν χάριν αυτών. Ώστε εάν επείσθητε ν' αναλάβετε τον πόλεμον, διότι επιστεύσατε, ότι έχω τα προσόντα αυτά εις βαθμόν ανώτερον οπωσδήποτε από άλλους, δεν νομίζω ότι είναι ορθόν να κατηγορούμαι σήμερον ως πταίστης. Και εγώ μεν είμαι ο ίδιος πάντοτε και δεν μετέβαλα γνώμην, σεις όμως ηλλάξατε, καθόσον συνέβη να συμφωνήσετε μεν μαζύ μου πριν πάθετε, να μετανοήτε δε τώρα που υποφέρετε, και ως εκ της αδυναμίας της παρούσης ψυχικής σας διαθέσεως, νομίζετε εσφαλμένην την πολιτικήν, την οποίαν υπεστήριξα. Αιτία τούτου είναι, ότι αι μεν δυσάρεστοι συνέπειαι της πολιτικής μου είναι ήδη αισθηταί εις τον καθένα, ενώ η ωφέλεια δεν είναι καταφανής ειςόλους, και ότι το πνεύμα σας είναι τόσον καταβεβλημένον, ώστε δυσκόλως ημπορεί να εγκαρτερήση εις τας ληφθείσας αποφάσεις, τώρα που επήλθε τόσον μεγάλη μεταβολή και μάλιστα απροόπτως.»

Βλέπει κανείς λοιπόν ότι ό ίδιος ο ηγέτης της Αθηναϊκής Δημοκρατίας αποτυπώνει στην ομιλία του προς τους συμπολίτες του με ηχηρό τρόπο τα προτερήματά του , τις ικανότητές του και την προσωπική του ιδιοσυγκρασία. Και το κάνει αυτό , όχι μόνο για να διασκεδάσει τις εναντίον του διαθέσεις, αλλά και για να τονίσει ότι μόνον αυτός εξ όλων των πολιτών είχε την  δυνατότητα και να διαβλέψει και διαχειρισθεί αλλά και να  διαγνώσει αυτά που πρέπει να γίνουν και μόνον αυτά και όχι οτιδήποτε άλλο. Δεν αφήνει διαμεσολαβητές να διαχειρισθούν την διαφώτιση του λαού. Δεν προβαίνει σε επικοινωνιακό εντυπωσιασμό. Δεν χαϊδεύει αυτιά. Δεν άγει τον δήμο στην ευτέλειά του. Τους προτρέπει μάλιστα να δουν και αντιληφθούν ότι μόνον αυτός είναι ικανός να άρχει .Καλεί το σύνολο των πολιτών να σταθεί υπεράνω των ιδιαιτέρων κακοτυχιών και ατομικών συμφορών. Διαβλέπει ότι εάν αφεθεί ο καθένας στην ιδιωτική του λύπη, τότε αυτή η επιλογή θα σταθεί εμπόδιο στην διάσωση των Αθηνών. Με άλλα λόγια στέκεται σαν ηγέτης και δίδει το προσωπικό τόνο στην ομιλία του. Ήταν μάλιστα σε τέτοιο βαθμό συνεπής που έχασε τους δύο υιούς του τον Ξάνθιππο και τον Πάραλο εξαιτίας του φοβερού λοιμού. Λίγο μετά μάλιστα από την ίδια αιτία πέθανε και ο ίδιος.

Δύσκολα πολύ δύσκολα θα βρει κανείς δημοκρατικό ηγέτη να ομιλεί με τέτοιο πνευματικό σθένος. Έχομε εθισθεί να ταυτιζόμαστε με δημοκρατικά λογύδρια, μόνο και μόνο για να μην χαρακτηρισθούμε ως αποκομμένοι από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα. Μιας ατμόσφαιρας άκριτης αποδοχής στερεοτύπων, επανάληψης μεγαλαυχιών και λεκτικού πληθωρισμού περί άμεσης δημοκρατίας, περί αέναης και ανεμπόδιστης συμμετοχής του καθενός στην οποιαδήποτε αρχή. Και μάλιστα όσο περισσότερο αφιστάμεθα από αυτό το ιδεατό δημοκρατικό πρότυπο-ιδεώδες , τόσο πιο πολύ εντείνεται αυτή η νοσηρή ακριτολογία περί δημοκρατίας. Γιατί έχουμε μάθει να αναπληρώνουμε το έλλειμμα της ορθοπραξίας με ακατάσχετη λογοδιάρροια. Ο «δήμος» αφ’ εαυτού εκφράζει μιαν άκριτη μάζα. Όσο μαζικότερος είναι , τόσο πιο πολύ αδρανής καθίσταται και ως εκ τούτου γίνεται ευεπίφορος στο να άγεται και να φέρεται ως άβουλο άθυρμα από λογής δημοκόπους και δημαγωγούς. Κάτι που είναι ιδιαιτέρως εμφανές στην εποχή μας. Στις κρίσιμες ιστορικές συνθήκες – χωρίς να υποτιμάται ο ρόλος του λαού – τον καίριο και ουσιαστικό ρόλο έρχεται να διαδραματίσει ο ηγέτης και η ιδιαιτέρως η πνευματική του συγκρότηση και η καθαρότητα του παραδείγματός του. Είναι στοιχεία εδραία που εμπνέουν τον λαό και τον ωθούν να αχθεί στο ύψος και στις επιταγές των περιστάσεων της Ιστορίας. Ο ηγέτης λοιπόν αποτυπώνει και εγχαράσσει τα ίχνη της «γραφής» του και της βιωτής του εντός του «σώματος» της πολιτείας. Το πιο οδυνηρό όμως και από τις ίδιες τις συμφορές που υφίσταται πάμπολλες φορές ο λαός και οι απλοί άνθρωποι, είναι το έλλειμμα στιβαρού και εδραίου σε πνευματικές αρχές ηγέτη. Γιατί μόνον ένας ηγέτης με πνευματικό σθένος μπορεί να εμπνεύσει την συλλογική αντίσταση στις μύριες όσες αντιξοότητες ενσκήπτουν.