29 ΜΑΪΟΥ 1453! Η ΑΛΩΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ! ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΠΟΝΗΜΑ/ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ

Την 29η Μαϊου 1453 ο θρύλος κάλυψε την ύστατη φάση του βυζαντινού δράματος. Μετά και το 1461, οπότε καταλαμβάνεται η αυτοκρατορία της Τραπεζούντος και ως το 1669 που πέφτει ο Χάνδακας, ο ελληνισμός, οι λαοί της Βαλκανικής και της Εγγύς Ανατολής εισέρχονται σε περίοδο μακράς δουλείας. Ωστόσο, το γεγονός της Αλώσεως και όσα ακολούθησαν τους επόμενους δύο αιώνες σηματοδοτούν μια νέα τροπή στην παγκόσμια ιστορία. Ο άξονας της Μεσογείου ο οποίος ήταν κοιτίδα των πνευματικών επιτευγμάτων της ανθρωπότητας, κέντρο και φορέας οικονομικής δραστηριότητας και ανταγωνισμών εγκαταλείπεται. Θα τον αντικαταστήσει...


ο άξονας του Ατλαντικού στην αδάμαστη ενέργεια του αναγεννώμενου ευρωπαϊκού κόσμου.

Ωστόσο, το φαινόμενο της παρακμής και της πτώσης της χριστιανικής Αυτοκρατορίας της Ρωμαϊκής Ανατολής συνδυάζεται, ως αντίφαση στην ιστορία, με μια λαμπρή πνευματική και καλλιτεχνική άνθηση. Η ζωγραφική στο Αγιον Ορος, στην ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα αλλά και στα σλαβικά κέντρα επιστρέφει στα ελληνιστικά πρότυπα και δημιουργεί νέες τεχνοτροπίες. Στην Κρήτη,στην Κύπρο, στα περισσότερα κέντρα του ελληνισμού που παρακμάζει πολιτικά έχουμε την ρωμαλέα αναγέννηση της σκέψης και της λογοτεχνίας. Αυτό το παράδοξο της πνευματικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας παράλληλα προς την πολιτική κατάρρευση, οφείλεται στην επαφή του βυζαντινού κόσμου με την ελληνική παιδεία μέσα στην ίδια την ιστορική κοιτίδα του. Η πνευματική ακμή, που πρέπει να προεκτείνουμε προς όλες τις κατευθύνσεις, προσδίδει ηθική αίγλη στην κατάρρευση του κράτους, του οποίου πνευματική, κυρίως, υπήρξε η ύστατη προσφορά προς την Ευρώπη. Η Εκκλησία, εξ άλλου, διατήρησε ως το τέλος την αναφορά που θεωρούσε τους βυζαντινούς ως τον νέο περιούσιο λαό και αυτή η αντίληψη, εντονότερη κατά το τελευταίο στάδιο της πολιτικής ύπαρξης της Αυτοκρατορίας, έγινε μια από τις προϋποθέσεις για την διατήρηση της εθνικής συνοχής των υποδούλων. Δεν είναι τυχαίο οτι η ίδια αντίληψη απαντάται και στην αυτοκρατορική τάξη. Ο Κωνσταντίνος Ζ΄ο Πορφυρογέννητος αποκαλεί "περιούσιον λαόν" τον βυζαντινό στρατό. Ας σημειώσουμε οτι η Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης, στα πλαίσια της εκκλησιαστικής διπλωματίας έναντι της Ρώμης, είχε επεξεργασθεί ήδη την θεωρία της αποστολικότητάς της. Σύμφωνα με αυτήν, η Εκκλησία του Βυζαντίου, πριν από την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης είχε θεμελιωθεί από τον απόστολο Ανδρέα τον πρωτόκλητο. Αυτή η αντίληψη, που εμπλέκει την θεία βούληση, δημιουργεί ένα εύφορο έδαφος για την καλλιέργεια της ιδέας του έθνους κατά τους τελευταίους αιώνες. Η θεία βούληση εκφράζει την αναζήτηση της βέλτιστης λύσης για τον βυζαντινό κόσμο και θα κληροδοτηθεί στο υπόδουλο γένος.Την άποψη του Κωνσταντίνου Ζ΄ θα επαναλάβει τέσσερις αιώνες αργότερα ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, όταν θα τονίζει οτι "ο θεός υπέγραψε την ελευθερία της Ελλάδας και δεν παίρνει πίσω την υπογραφή του". Η ορθοδοξία και η ελληνικότητα, ειδικά χαρακτηριστικά της Αυτοκρατορίας τους τελευταίους αιώνες, θα διατηρηθούν και στο νεότερο ελληνικό κράτος.

Οι βυζαντινοί, ο νέος περιούσιος λαός, θα υποδουλωθούν. Η αναγέννησή τους όμως θα σημάνει και την αναγέννηση του χριστιανικού κόσμου. Αυτό το προφητικό όραμα που αντιπροσωπεύει ένα πλειοψηφικό και λαϊκό ρεύμα κατά τους τελευταίους χρόνους πριν από την Αλωση (το αρχαϊζον φιλοδυτικό γρήγορα αποβλήθηκε από την ορθόδοξη κοινότητα),θα οδηγήσει στην πίστη για την προνομιούχο τύχη του ελληνικού έθνους. Η "μεγάλη ιδέα", ακόμη και με τις υπερβολές της, θα σφραγίσει το νεοελληνικό κράτος από την ίδρυσή του. Η μεγάλη ιδέα όμως βρίσκεται και στη βάση του ελληνικού πατριωτισμού που έθρεψε για τετρακόσια χρόνια τους υπόδουλους. Και είναι αξιοσημείωτο οτι αυτή η αντίληψη δεν γεννήθηκε ως αντίδραση στους οθωμανούς αλλά δημιουργήθηκε ως απάντηση στον δυτικό ιμπεριαλισμό μετά το 1204. Μετά την πρώτη Αλωση το αντιλατινικό και αντιδυτικό αίσθημα έλαβε τεράστιες διαστάσεις οι οποίες οδήγησαν και σε κοινωνικούς και πνευματικούς διαχωρισμούς. Η ελάχιστη παρέκκλιση από την ορθοδοξία ισοδυναμούσε με προδοσία.Την ώρα που ο Κωνσταντίνος ΧΙ Παλαιολόγος έδινε την ύστατη μάχη στα τείχη της Πόλης, ο Γεώργιος Γεννάδιος είχε ανακοινώσει τον αφορισμό του επειδή ο αυτοκράτορας είχε τελέσει ενωτική λειτουργία στην Αγία Σοφία. Ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση ο ελληνικός κόσμος θα βρίσκεται συνεχώς σε ένα αβέβαιο παρόν και ένα φευγαλέο μέλλον. Κάποιοι ιστορικοί μάλιστα, υποστηρίζουν οτι η αμφιθυμία των Ελλήνων προς την Ευρώπη και τη Δύση γενικότερα, στην εποχή εκείνη έχει τις ρίζες της.

Στο εξής τα γράμματα και οι τέχνες εγκαταλείπουν την πατρίδα τους. Ο Πάπας Πίος Β΄ χαρακτήρισε την Αλωση του 1453 ως τον δεύτερο θάνατο του Ομήρου και του Πλάτωνα. Όμως, αυτό το κοσμοϊστορικό γεγονός οδηγεί την Ευρώπη προς νέα επιτεύγματα. Οι μεγάλες μεταμορφώσεις που σημειώνονται στην ευρωπαϊκή κοινωνία και οικονομία από τον 12ο αι.  οδηγούν στην ανάδειξη νέων ιδεωδών. Ακριβώς αυτή την κρίσιμη στιγμή εμφανίζονται στη Δύση οι Έλληνες του Βυζαντίου. Όχι μόνον οι λόγιοι και όσοι πίστευαν στην φιλοδυτική προσέγγιση αλλά και οι απλοί άνθρωποι που προσπαθούσαν να διαφύγουν από τον οθωμανικό ζυγό. Μαζί τους δεν έφεραν μόνο τον Ομηρο και τον Πλάτωνα. Έφεραν και δύο άλλα θεμελιώδη στοιχεία: την δική τους θεώρηση της ζωής και την αναζήτηση μιας άλλης, ιδεατής πατρίδας, που τα όριά της συνέπιπταν με τα όρια της δικής τους ελληνορωμαϊκής κουλτούρας. Ο Ιανός Λάσκαρις, ο συνεργάτης του ιταλού εκδότη Αλδου Μανούτιου, είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα. Υποστήριζε οτι η προφορά της αρχαίας ελληνικής δεν ήταν ίδια με την προφορά της γλώσσας που μιλούσαν οι συμπατριώτες του στην Ανατολή. Κοντά στον Λάσκαρι μαθήτευσε ο περίφημος Έρασμος. Ο Ολλανδός ιερωμένος άκουγε τον δάσκαλό του, συστηματοποίησε τις απόψεις του και εισήγαγε την λεγόμενη ερασμιακή προφορά, η οποία αποτελεί τη σύγχρονη προσέγγιση για την αρχαία ελληνική προφορά. Εκείνη την εποχή, η ελληνική γλώσσα ήταν η πρώτη στα πανεπιστήμια. Η λατινική θα κυριαρχήσει αργότερα. Έτσι, η Ευρώπη θα παραμείνει ο θεματοφύλακας της ελληνορωμαϊκής παράδοσης. Το Βυζάντιο πρόσφερε στην ευρωπαϊκή σύνθεση όλα εκείνα τα στοιχεία που διαμόρφωσαν τα κυριότερα χαρακτηριστικά του νεότερου κόσμου. Εκείνη η ατελείωτη φάλαγγα των φυγάδων δημιούργησε και τα πρώτα κέντρα αντίστασης σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Το Βυζάντιο επιβιώνει ως επίκεντρο των διεθνών--εκείνη την εποχή-- ανταγωνισμών που εκφράζουν οι επεκτατικές τάσεις της Αγίας Εδρας,της Βενετίας,της Γαλλίας και, αργότερα, της Ρωσίας στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Από τις αρχές του 17ου αι. στους ελληνικούς πνευματικούς κύκλους αλλά και στα λαϊκά στρώματα δημιουργείται η αντίληψη οτι η απελευθέρωση των εδαφών του Βυζαντίου θα μπορούσε να επιτευχθεί με ρωσική επέμβαση. Στον γάμο του Ιβάν Γ΄ του Τρομερού και της κόρης του Θωμά Παλαιολόγου Ζωής-Σοφίας, που είχαν παντρευτεί στο Βατικανό το 1472, στηρίχθηκαν τα επεκτατικά σχέδια του Μεγάλου Πέτρου και της Αικατερίνης Β'. Κατά την συζήτηση του Ανατολικού Ζητήματος πολλοί φιλόσοφοι και πολιτικοί απέβλεψαν, κατά καιρούς, προς την λύση της ανασύστασης της Ελληνικής Αυτοκρατορίας. Μεταξύ αυτών, κατά ιστορικό παράδοξο, και ο Karl Marx.

Παράλληλα, στην Ανατολή οι Οθωμανοί θα αποδεχθούν πολλές μορφές του παρελθόντος. Αν και το οθωμανικό κράτος, όπως και το σελτζουκικό, είχαν επηρεασθεί από την συγκεντρωτική παράδοση της αραβικής μοναρχίας,πάρα πολλά στοιχεία ελληνορωμαϊκής και βυζαντινής προέλευσης, ιδίως στην κρατική οργάνωση, αποτελούν κληρονομιά των υποδούλων. Τα τουρκικά φύλα συνόρευαν με το Βυζάντιο για πολλούς αιώνες. Στην κυριαρχία τους υπήρχαν συμπαγείς πληθυσμοί οι οποίοι μάλιστα αποτελούσαν την πλειονότητα σε πολλές περιοχές. Το γεγονός αυτό υπήρξε αποφασιστικής σημασίας για την κρατική οργάνωση των οθωμανών. Οταν χρειάσθηκε να κυβερνήσουν λαούς με διαφορετική παράδοση και θρησκεία αναγκάσθηκαν να συνεχίσουν παλαιότερες κρατικές μορφές. Η ανάδειξη χριστιανών σε ανώτατα αξιώματα του οθωμανικού κράτους, η μαζική στρατολογία χριστιανών στην υπηρεσία του σουλτάνου ήταν επόμενο να οδηγήσουν στην ενσωμάτωση βυζαντινών προτύπων. Το πρωτόκολλο της σουλτανικής αυλής τον 16ο και 17ο αι. θυμίζει το περίπλοκο τυπικό του Ιερού Παλατίου. Η αναγνώριση του Πατριαρχείου το οποίο ο Μωάμεθ Β΄ προικοδότησε με ειδικό καθεστώς, υπήρξε πολιτική κίνηση μεγάλης σημασίας. Ο σουλτάνος, όχι μόνο διευκολύνθηκε στην διακυβέρνηση των υποδούλων αλλά πρόσθεσε ένα δευτερεύοντα καθεστωτικό παράγοντα στην λειτουργία των κρατικών θεσμών. Ο πολέμιος του χριστιανισμού εμφανίζεται ως ο προστάτης της Εκκλησίας. Αυτή την έννοια έχει και η προσωπική συμμετοχή του στην ανακήρυξη του Πατριάρχη, κατά την παράδοση των βασιλέων των Ρωμαίων, παράδοση η οποία, με διακοπή δύο αιώνων, συνεχίζεται και σήμερα με άλλης μορφής διοικητικές πράξεις. Αναδεχόμενη  ωστόσο αυτά τα προνόμια η Εκκλησία συνέχιζε καταστάσεις που χρονολογούνται τους δύο τελευταίους αιώνες πριν από την Αλωση. Οι πατριάρχες είχαν επιδείξει "αυτοκρατορικές πρωτοβουλίες", όπως έγραψε ο N.Jorga, αν και η άποψή του έχει αμφισβητηθεί. Είναι όμως βέβαιον οτι οι εκκλησιαστικοί εκπρόσωποι, με τις μεταρρυθμίσεις του 13ου και του 14ου αι. έγιναν μέτοχοι στην οργάνωση των περιφερειακών υπηρεσιών του κράτους, πολλές φορές και πρωταρχικά στελέχη. Η κοινότητα, που απέκτησε την μορφή που γνωρίζουμε κατά τους αιώνες της δουλείας, ξεκινάει από την αποκέντρωση των τελευταίων χρόνων και, κυρίως, από τις δημοσιονομικές μεθόδους του Βυζαντίου.

Σημαντικότερη επίδραση άσκησε η ενσωμάτωση μεγάλου μέρους της βυζαντινής στρατιωτικής τάξης στο οθωμανικό σύστημα.Το γεγονός οτι οι οθωμανοί υιοθέτησαν τον όρο timar--μάλλον περσικής προέλευσης--μας επιτρέπει να δεχθούμε βυζαντινές επιδράσεις στο τιμαριωτικό σύστημά τους. Και ίσως σε αυτόν τον θεσμό πρέπει να αναζητήσουμε τα απώτερα πρότυπα των κλεφτών και των αρματολών της Τουρκοκρατίας, αφού δεν υπάρχουν αναφορές για την ύπαρξη παρόμοιων στρατιωτικών σωμάτων στην χερσόνησο του Αίμου. Στις πεδιάδες της  Καππαδοκίας,στα ορεινά συγκροτήματα του Ταύρου και του Αντιταύρου, στις όχθες του Ευφράτη το Βυζάντιο αναγκάσθηκε να αντιμετωπίσει για πολλούς αιώνες,την αραβική απειλή. Ετσι διαμορφώθηκαν κοινωνικές ιδιοτυπίες και η ζωή προσαρμόσθηκε στην τοπική πραγματικότητα. Εκεί διαμορφώθηκαν τα ακριτικά σώματα για την περιφρούρηση των συνόρων, εκεί δημιουργήθηκαν και οι απελάτες, οι ληστές. Πολύ εύκολα οι απελάτες μεταπηδούσαν στα ακριτικά σώματα. Ιστορικές αποδείξεις της μετάβασης από τα πρωτότυπα στα επιβιώματα δεν υπάρχουν. Ισως η δημιουργία των στρατιωτικών σωμάτων των Ελλήνων ως συμμάχων των Βενετών κατά των Οθωμανών να αποτελεί ένα σταθμό. Οταν οι Βενετοί άρχισαν να υποχωρούν, η παρουσία αυτών των ανυπότακτων Ελλήνων πιθανότατα απασχόλησε τις τοπικές αρχές. Η ένταξή τους στο σύστημα ασφάλειας του κράτους θεωρήθηκε ίσως λύση επωφελής. Ο λαός έδωσε στον απελευθερωτικό αγώνα την σφραγίδα της πνευματικότητάς του. Από τον Ταύρο ξεπήδησαν τα ακριτικά τραγούδια. Από τον Όλυμπο ξεκινούν τα κλέφτικα. Δημιουργήματα ελεύθερων ανθρώπων, φορέων ανώτερων ιδεωδών.

Ωστόσο, ο τομέας στον οποίον οι επιδράσεις της βυζαντινής κρατικής οργάνωσης υπήρξαν εντονότερες είναι η συγκρότηση των δημοσιονομικών υπηρεσιών και του φορολογικού συστήματος. Από το ένα μέρος η επιτακτική ανάγκη να οργανωθεί ταχύτατα η οικονομική εκμετάλλευση των κατακτημένων εδαφών και, μάλιστα, ενώ ακόμη οι οθωμανοί βρίσκονταν σε κατακτητικούς πολέμους, και από το άλλο η ανυπαρξία οθωμανικού μηχανισμού, ανάγκασαν το νεοπαγές κράτος να καταφύγει στην υιοθέτηση των στοιχείων του βυζαντινού φορολογικού συστήματος και στο ήδη υπάρχον προσωπικό.

Η κληρονομιά του Βυζαντίου αποτέλεσε τον συνεκτικό ιστό  των σκλαβωμένων Ελλήνων αλλά και των άλλων βαλκανικών λαών.Το τίμημα ήταν βαρύ, οι παραχωρήσεις μεγάλες και τα σημάδια  στην ιστορία των λαών της χερσονήσου του Αίμου βαθιά. Αυτοί οι λαοί, έχοντας αφομοιώσει την πνευματική παράδοση του Βυζαντίου θα μοιραστούν και την κληρονομιά του. Στο βιβλίο του " Το Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο" ο Ν.Jorga αναλύει την μεταγενέστερη ζωή της Αυτοκρατορίας της Ανατολής,της οποίας ο πολιτισμός και η πνευματική παράδοση χαρακτήρισαν,σε μεγάλο βαθμό,τους λαούς που βρέθηκαν,έστω για ένα μικρό τμήμα της ιστορικής πορείας τους,κάτω από την ακτινοβολία της.

ΕΛΕΝΗ ΕΥΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ, PhD  ιστορικός.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

AHRWEILER H. Ηstoire et geographie de la region de Smyrne,1965.

                         Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας,1977

ALEXANDER P. The strength of Empire and Capital as seen through Byzantine eyes, 1962

ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Α. Ιστορία του Νέου Ελληνισμού,1974

BARKER E.Social and political thought in Byzantium,1957

DIEL CH.Byzance,grandeur et decadence,1919

ΖΑΚΥΘΗΝΟΣ Δ. Η Κωνσταντινούπολις του Εθνους, " Νέα Εστία",τ.1086,1972

                           Βυζάντιο,κράτος και κοινωνία,1951

JORGA N. Byzance apres le Byzance,1971

LEMERLE P. Byzance et les origines de notre civilisation,1966

NALCIK H. The Ottoman Empire.The Classical Age 1300-1600,1973

ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ Ν.,Εκκλησία και Δίκαιον εις την Χερσόνησον του Αίμου κατά την Τουρκοκρατίαν,1960

OBOLENSKY D.The Byzantine Commonwelth,Eastern Europe,1971

RUNCIMAN S. Byzantine and Hellene in the 14th century,1952

ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ Ν.Β. Η συμβολή των Ελληνικών Κοινοτήτων του εξωτερικού εις τον αγώνα της Ελευθερίας,1953